,

40 कोटींमधला आणखी एक सचिन

January 20, 2010 3 comments

सचिन सीताराम देसाई
या तरुणाला तुम्ही ओळखता?
वय ः 24, राहणार ः नंदुरबार
आलं काही लक्षात?
काळे डोळे, उंची साधारण पावणेसहा फूट
आठवतंय काही?
ट्रेकिंगची आवड, किशोर कुमार फॅन
अजूनही "क्‍लिक' होत नाहीये?
धुळ्यातील एका प्रोफेशनल कॉलेजमध्ये शिकतो.
छ्याऽऽ काहीच लक्षात येत नाहीये. कोण आहे हा सचिन सीताराम देसाई?
तुम्हाला फक्त सचिन रमेश तेंडुलकरच माहीत असेल. पण 110 कोटींच्या आपल्या देशातील 40 कोटींहून अधिक जण "तरुण' वर्गात मोडतात. त्यात किमान एक कोटी "सचिन' असतील असे गृहित धरूयात. यातील फक्त एक सचिन आपल्याला माहित आहे. इतर 99 लाख 99 हजार 999 सचिन अजूनही आपले अस्तित्व शोधण्याचा प्रयत्न करताहेत...

सचिन सीताराम देसाई तुम्हाला माहीत नसेल. पण त्याने आपले स्वतंत्र अस्तित्व निर्माण करण्यास सुरवात केली आहे. ब्राझिल, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, जापान येथे त्याला ओळखणारे किमान 50-60 तरुण आहेत. त्याच्या गावात, महाराष्ट्रात आणि भारतात मिळून त्याचे 200 हून अधिक जणांशी नेटवर्किंग आहे. या नेटवर्कमधील मित्र-मैत्रिणींशी तो कायम संपर्कात असतो. कसा? अर्थात...इंटरनेटच्या साह्याने. सचिन सीताराम देसाई 4 वेगवेगळ्या ऑनलाईन नेटवर्किंग साइट्‌सचा सदस्य आहे. या साइट्‌सच्या माध्यमातून त्याने स्वतःचे स्वतंत्र अस्तित्व निर्माण केले आहे. सचिन "एमबीबीएस'च्या अंतिम वर्षात आहे. त्याच्या वयाच्या आणि परदेशात हाच अभ्यासक्रम पूर्ण करणाऱ्यांशी त्याने ऑनलाइन मैत्री केली आहे. त्यांच्या मदतीने तो जगाच्या विविध भागांत वैद्यकीय क्षेत्रांत आणि तंत्रज्ञानात काय बदल होताहेत याची माहिती मिळवितो. यात काही वाईट आहे, असं वाटतं तुम्हाला?

नव्या युगातील तरुणांना स्वतःचे अस्तित्व निर्माण करण्यासाठी नव्या तंत्रज्ञानाची मदत होत आहे आणि त्यांना अशा प्रकारची मदत उपलब्ध करून देणे हे पालकांचे आणि इतर काळजीवाहूंचे कर्तव्य ठरणार आहे. तारुण्यात प्रवेश करणाऱ्यांसमोरचा एक महत्त्वाचा प्रश्‍न म्हणजे स्वतंत्र अस्तित्व अर्थात "आयडेंटिटी'. हा काळ अत्यंत नाजूक असतो, याची पालकांना कल्पना असते. तथापि, या संक्रमणात आपलीही काही भूमिका असते, हे विसरून गेल्यास त्याचा थेट परिणाम पाल्यांवर होतो. तुला कशाला हवाय मोबाइल, जास्त वेळ इंटरनेट वापरायचे नाही, काल कुणाशी चॅटिंग चालले होते, दिवसभर काय चॅटिंग करायचे अशा प्रश्‍नांचा भडिमार करून काहीही साध्य होणार नाही. उलट आपल्या पाल्याची आपण घुसमट करतोय, हे ध्यानात घ्यावे. पाल्याच्या सवयींवर नजर ठेवणे, तो किंवा ती काही गैरप्रकार करत नाहीये ना यावर लक्ष ठेवणे यात काहीही वाईट नाही. तथापि, हे कारण देऊन त्याचे स्वातंत्र्य हिरावून घेणे योग्य नव्हे.

नव्या भाषेत सांगायचे झाले तर "पीअर टू पीअर इंटरॅक्‍शन'ला येणाऱ्या काळात महत्त्व प्राप्त होणार आहे. आज अनेक व्यवहार हे केवळ ई-मेलच्या माध्यमातून होतात. माझा व्यवसाय वाढविण्यासाठी जगाच्या पाठीवर एखादा उत्तम "पार्टनर' मिळतोय का येथपासून माया सोबत आयुष्य काढण्यासाठी सुयोग्य "लाइफ पार्टनर' मिळतोय का, हे तपासण्यासाठीदेखील बहुतांश तरुण आज "ऑनलाईन नेटवर्किंग' साइट्‌सचा वापर करतात आणि विशेष म्हणजे त्यात ते यशस्वीदेखील होतात. थोडक्‍यात, स्वतंत्र अस्तित्व विकसित करण्यासाठी तरुणांना तीन प्रक्रियांतून जावे लागते.
1. Reflexivity
2. Makeability
3. Individualisation
रिफ्लेक्‍सिव्हिटी म्हणजे वैयक्तिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक पटलावर स्वतःची प्रतिमा तयार करणे, मेकॅबिलिटी म्हणजे एखाद्या व्यक्तीवरून प्रभावित होऊन स्वतःची लाइफस्टाइल किंवा स्वतःच्या आवडीनिवडी ठरविणे आणि इंडिव्हिज्युअलायझेशन म्हणजे इतरांच्या भाऊगर्दीत अंतर्मनाला अधिक "स्पेस' देणे. या प्रक्रिया पूर्ण करण्यासाठी आजच्या काळात तंत्रज्ञानाला पर्याय नाही.

मायस्पेस, फेसबुक, ऑर्कुट, बझओव्हनसारख्या ऑनलाईन नेटवर्किंग वेबसाईटच्या माध्यमातून जगभरातील 15 कोटींहून अधिक तरुण एकमेकांशी जोडले गेले आहेत. तंत्रज्ञानाच्या प्रसारामुळे भौतिक सीमारेषा पुसट होऊन जगात "बॉर्डरलेस नेशन्स' तयार होत आहेत. या सीमारेषा संपूर्णपणे पुसून टाकण्याचे काम तरुण पिढीच करणार आहे. त्यांना या कामात आपण मदत करू इच्छिता, की अशा वेबसाइट्‌सवर बंदी आणून या सीमारेषा आणखी गडद करू इच्छिता?
Read the full story

,

एडिसनचा फॉर्म्युला!

January 18, 2010 4 comments


भूगोल आणि विज्ञान यात फरक काय, असं विचारल्यास तुम्ही काय उत्तर द्याल? भूगोलात "डिस्कव्हरी' असते अन्‌ विज्ञानात "इन्व्हेन्शन'! जी गोष्ट अस्तित्वात आहे, ती शोधून काढणे म्हणजे "डिस्कव्हरी' आणि जी गोष्ट अस्तित्वात नाही ती प्रयोगांतून निर्माण करणे म्हणजे "इन्व्हेन्शन'. "डिस्कव्हरी'साठी शारीरिक कष्ट घ्यावे लागतात, तर "इन्व्हेन्शन'साठी मानसिक, असा तुमचा समज असेल. यात तथ्य आहे; पण हे 100 टक्के सत्य नाही. जगातील बहुतांश "इन्व्हेन्शन्स' ही 99ः1 या फॉर्म्युल्यातून आली आहेत. काय आहे हा फॉर्म्युला?

जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ थॉमस अल्वा एडिसन सर्वांना माहीत असतील. एडिसनने विद्युत दिव्यांचा अर्थात बल्बचा शोध लावला. ज्या काळातील नागरिक वीज किंवा अखंड तेवत राहणारा आणि झटक्‍यात बंद किंवा झटक्‍यात सुरू होणारा दिवा अशी कल्पनादेखील करू शकत नव्हते, त्या काळात एडिसनने कल्पकतेच्या जोरावर सातत्याने प्रयोग सुरू ठेवले. त्याच्या प्रयत्नांना यश आले आणि जग प्रकाशमय झाले. याचा अर्थ कोणत्याही "टेक्‍नॉलॉजी इन्व्हेन्शन"ला 100 टक्के कल्पकतेची जोड लागते, असा होऊ शकतो; पण तो तसा नाहीये. "इन्व्हेन्शन'चा फॉर्म्युला आहे - 99 टक्के प्रयत्न आणि 1 टक्का कल्पकता! त्यामुळे नवउद्योजक किंवा आंत्रप्रिन्युअर यांनी कल्पकतेचा बाऊ करू नये. माहिती-तंत्रज्ञानात काम करणाऱ्यांना याची अनेक वेळा प्रचिती आलेली असेल. एखादे नवे सॉफ्टवेअर तयार करताना त्याच्यामागचे नेमके लॉजिक तयार करताना मेंदूला जितके कष्ट होतात, त्यापेक्षा अधिक कष्ट ते सॉफ्टवेअर प्रत्यक्षात उतरवताना तुमच्या शरीराला होतात. प्रत्यक्षात "बल्ब' साकारण्यापूर्वी एडिसनला सुमारे 10 हजार प्रयोग करावे लागले होते; त्यासमोर सॉफ्टवेअरची काय गत?

99ः1 हा फॉर्म्युला तंत्रज्ञानाशी संबंधित सर्वच कामांना लागू होतो, असे दिसते. यात कल्पकतेचा भाग केवळ एक टक्का असला तरी तो तितकाच महत्त्वाचा ठरतो. नवे आणि अस्तित्वात नसलेले तंत्रज्ञान प्रत्यक्षात आणावयाचे झाल्यास कोणीही दिलेली कोणतीही कल्पना टाकाऊ आहे म्हणून नाकारू नका. प्रथमदर्शनी अर्थहीन वाटणारी कल्पनाच तुम्हाला करोडपती बनवू शकते. फक्त त्यासाठी प्रयत्नशील राहणे गरजेचे आहे. प्रयत्नशीलतेचे घटक म्हणजे- त्या विषयाबद्दल सतत काहीतरी वाचत राहणे, वेबसाईट्‌सचा वापर करून नवी माहिती आणि अपडेट्‌स मिळविणे, त्या क्षेत्रातील तज्ज्ञांना भेटून योग्य प्रश्‍न विचारणे आणि तुम्हाला नेमके काय हवे, ते नोंदवून ठेवणे. कल्पकता ही उपजतच असते; त्याचे प्रमाण कमी-अधिक होऊ शकते. एडिसनसारख्या महान शास्त्रज्ञाने अकल्पनीय वाटावा असा बल्बचा शोध लावला आणि तरीदेखील यातील 1 टक्काच श्रेय तो कल्पकतेला देतो, यावरून प्रयत्नशीलतेचे महत्त्व आपल्या लक्षात आले असेल.
प्रयत्नशीलता आणि कल्पकता यांत मूलभूत फरक असला तरी दोन्ही बाबी एकमेकांशी जोडलेल्या आहेत. प्रयत्नशीलतेशी निगडित आणखी एक मुद्दा इथे सांगावासा वाटतोय. 99 टक्‍क्‍यांच्या पूर्ततेसाठी तुम्हाला तीन "आर'चा (रीसर्च, रिट्राईव्ह आणि रेकॉर्ड इन्फॉर्मेशन) प्रचंड फायदा होणार आहे. बऱ्याच वेळा आपण रीसर्च करतो; परंतु वेळेअभावी ती माहिती काढून संग्रही ठेवण्याचा कंटाळा करतो. पुढे एखाद्या महत्त्वाच्या टप्प्यावर आपल्याला ती माहिती लागते. संग्रही नसल्यामुळे त्या वेळी पुन्हा शोधाशोध करण्यात तितकाच वेळ दवडावा लागतो. त्यामुळे हे तीन "आर' पाळणे महत्त्वाचे ठरते. ते पाळण्यासाठी आज आपण विविध तंत्रज्ञानाचा वापर करू शकतो. त्यामुळे तंत्रज्ञानाच्या विकासासाठी तंत्रज्ञानच कामी येते, हेही सिद्ध होते. तुम्हीही एखाद्या महत्त्वाकांक्षी प्रकल्पावर काम करीत असाल, तर फक्त एवढेच लक्षात ठेवा, की कल्पकता 1 आणि प्रयत्नशीलता 99!
Read the full story

,

(ओपनिंग शॉर्टली) मेसर्स मुळा-मुठा वॉटर फ्युएल पंप

January 15, 2010 1 comments

कट्ट्यावरच्या गप्पांना चांगलाच रंग चढला होता. गुढीपाडवा नुकताच झाल्यामुळे प्रत्येकाकडे काही ना काही तरी सांगण्यासारखं होतं. संजयने नवा मोबाईल घेतला होता, वैशालीने लॅपटॉप; तर सुनीलने हॅंडिकॅम. साहिल अजूनही आला नव्हता. त्यामुळे एकीकडे नव्या वस्तू हाताळताना साहिलच्या नावाने तिघांचा शिव्याशाप सुरू होता. तेवढ्यात नव्या कोऱ्या गाडीचा हॉर्न वाजवत साहिल आला आणि तिघे जण शिव्या देत त्याच्या नव्या गाडीला न्याहाळू लागले. चार शब्दांच्या स्तुतीनंतर मंडळी "नॉर्मल'ला आली.
""सायल्या, पगार वाढलाय ना पुरेसा? नाही... म्हटलं आठ दिवस गाडीत येशील आणि पेट्रोलला हजार रुपये जाताहेत असं लक्षात आलं की परत गाडी"वर' येशील,'' संजयने खेचाखेचीस सुरवात केली.
""साहिल, तू एक काम कर. शिवानी आणि तू पेट्रोलसाठी "टीटीएमएम' करत जा. म्हणजे तुझ्या एकट्यावर "लोड' येणार नाही.'' वैशालीने टपली मारली.
""अरे गप्प बसा. तुम्हाला साहिल म्हणजे कारकून वाटला की काय? आपला दोस्त इंजिनिअर आहे. वेळ पडली तर पाण्याचेही पेट्रोल करेल!'' सुनीलने वाक्‍य संपवताच काही सेकंद सगळेजण शांत होते. त्याने हळूच डोळा मारला आणि सगळे खो-खो हसत सुटले.

यातील मजेचा भाग सोडून दिला तरी नव्याने वाहन घेणाऱ्यांनी आणि सध्याच्या वाहनधारकांनी कधी असा विचार केलाय? अख्खे जग ज्या तेलामुळे पेटून उठले आहे ते किती दिवस पुरणार आहे? भूगर्भात तेलाचे मुबलक साठे आहेत, असे म्हणण्याचे दिवस केव्हाच निघून गेले. खुद्द अमेरिकेच्या अध्यक्षांनादेखील तेलाच्या चिंतेमुळे झोप येत नाही. इथेनॉलपासून गाड्या चालवता येतात की नाही, याची खात्री करण्यासाठी ते नुकतेच ब्राझीलला जाऊन आले. 2025 पर्यंत तेलाची जागतिक मागणी आतापेक्षा 100 टक्‍क्‍यांनी वाढलेली असेल; आणि भारतातील तेलाची मागणी सुमारे 150 टक्‍क्‍यांनी वाढलेली असेल. भविष्यात भारत आणि चीनमुळे जागतिक पातळीवरील मागणी आणि पुरवठ्याची गणिते बदलण्याची शक्‍यताही व्यक्त केली जात आहे. अशा परिस्थितीत गाड्या न वापरणे, इतर पर्यायी इंधन वापरणे किंवा पाण्याचे पेट्रोल करणे हेच पर्याय आपल्यासमोर असणार आहेत.

पाण्याचे रासायनिक गुणधर्म पाहिल्यास आपल्याला लक्षात येईल की हायड्रोजनचे दोन अणू आणि ऑक्‍सिजनचा एक अणू यांपासून पाण्याचा एक रेणू तयार होतो. गेल्या दोन-तीन वर्षांपासून अनेक शास्त्रज्ञ या रासायनिक समीकरणाचा बारकाईने अभ्यास करत आहेत. साधारण वर्षभरापूर्वी अमेरिकेतील डॅनी क्‍लेन या संशोधकाने आपली फोर्ड एस्कॉर्ट गाडी चक्क पाण्यावर चालवून दाखविली! डॅनीने पाणीमिश्रित पेट्रोल किंवा फक्त पाणी अशा दोन्ही शक्‍यता पडताळून पाहिल्या आणि त्यांचा प्रयोग यशस्वी झाला. सुरवातीस सांगितल्याप्रमाणे पाण्यातील हायड्रोजनचा वापर करून डॅनीने ही किमया घडवून आणली. इलेक्‍ट्रोलिसिस या प्रक्रियेच्या साह्याने त्यांनी पाण्याचे अर्थात "एचटूओ'चे (H20) "एचएचओ' (HHO) या वायूमध्ये रूपांतर केले. या यंत्रणेस "हायब्रीड हायड्रोजन ऑक्‍सिजन सिस्टिम' (एचएचओएस) असे नाव दिले तर त्यातून तयार होणाऱ्या वायूस त्यांनी "ऍक्‍युजेन गॅस' असे नाव दिले. गाडीच्या इंजिनमध्ये किरकोळ बदल करून "ऍक्‍युजेन' जनरेटर बसविला, की तुमचीही गाडी पाण्यावर धावू लागेल. केवळ हायड्रोजन गॅसवर चालणाऱ्या गाड्यांमध्ये उच्च दाबाने हायड्रोजन वायू साठवून ठेवावा लागतो. त्यामुळे चालकाच्या जिवास धोका निर्माण होतो. "ऍक्‍युजेन'मध्ये लागेल तशी हायड्रोजन वायूची निर्मिती केली जाते. शिवाय पेट्रोल किंवा डिझेलमध्ये ऍक्‍युजेन वापरल्यास गाडीचे "ऍव्हरेज' 20 ते 30 टक्‍क्‍यांनी वाढते, असा दावाही डॅनी क्‍लेन यांनी केला आहे. "एचएचओ' वायूचा आणखी एक फायदा म्हणजे यात कुठेही कार्बन नसल्यामुळे या वायूचे पूर्ण ज्वलन होऊन शून्य प्रदूषण होते.

डॅनी क्‍लेन या यंत्रणेत आणखी काही सुधारणा करण्यासाठी अजूनही झटत आहेत. त्यांच्या कंपनीने व्यावसायिक तत्त्वावर ऍक्‍युजेन जनरेटरची विक्रीही सुरू केली आहे. आपल्याकडे प्रदूषण कमी करण्याकरिता "एलपीजी' किंवा "सीएनजी किट' बसविण्याची सक्ती करावी लागते. उद्या "ऍक्‍युजेन'सारखी यंत्रणा प्रचलित झाली आणि सर्व वाहनधारक पाणी वापरायला लागले तर किमान पाण्याचे भाव तरी सर्वसामान्यांना परवडतील असे राहावेत.
(सूचनाः ऍक्‍युजनेसारख्या यंत्रणेत डिस्टिल्ड वॉटर वापरावे लागते. त्यामुळे शेजारच्या ओढ्यातले किंवा मुळा-मुठेचे पाणी फुकट वापरता येईल, अशा कल्पनेत फार काळ रमू नये. तोपर्यंत मुळा-मुठेमधून "डिस्टिल्ड वॉटर' यायला लागले तर मात्र ते वापरता येईल.)
Read the full story

,

नाऊ प्लेईंग ः चिवचिवाट डॉट एमपीथ्री

January 13, 2010 1 comments

भूतकाळ :
पु. लं.च्या "म्हैस' या प्रकरणातील पहाटेचा प्रसंग. पाचाची एष्टी साताला निघाली, असा उल्लेख करण्यापूर्वी एष्टीतील वातावरणाचं केलेलं फक्कड वर्णन. विविध वयोगटातील स्त्री-पुरुष एष्टीसारख्या वाहनात एकत्र आल्यानंतर जे काही होते त्याला मराठीत "गोंगाट' असे म्हणतात.
---
वर्तमानकाळ :
गणपती विसर्जनाचा दिवस. पुण्यनगरीतल्या लक्ष्मी रस्त्याचा परिसर. मिरवणुकीत समाविष्ट होण्यासाठी मंडळांत लागलेली चुरस आणि वातावरण दुमदुमून टाकणारा आवाज. आवाज कसला तो? त्याला मराठीत कानठळ्या बसणारा आवाज असे म्हणतात.
---
भविष्यकाळ :
रस्त्यांवरील दुचाकी, चारचाकींच्या तोडीस आकाशातील विमानांची संख्याही वाढणार. एका मिनिटाला दोन विमाने सुटून दोन लॅंड होणार. एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर हवाई वाहतूक सुरू झाल्यास ऐकू येणार तो डोकं बधिर करणारा आवाज!
---

पण एवढा कोलाहल आजही आहे, असे तुम्हाला पदोपदी जाणवत असेल. एसटी बस सोडली तरी कोणत्याही खासगी बसमध्ये (अगदी एसीसुद्घा) एक तर मोठ्या आवाजात चित्रपट लावलेला असतो किंवा एसीचा तरी आवाज सुरू असतो. लांबच्या प्रवासात शांतपणे गाणी ऐकावी तरी बाहेरचा आवाज एवढा मोठा असतो किंवा शेजारचा एखादा प्रवासी मोबाईलवर एवढ्या मोठ्याने बोलत असतो, की आपल्या एमपीथ्री प्लेअरचा किंवा वॉकमनचा आवाज आणखी मोठा करता आला असता तर बरे झाले असते, असे वाटायला लागते. पण डॉक्‍टरांच्या म्हणण्यानुसार, बाहेरचा आवाज दाबण्यासाठी वॉकमनचा आवाज वाढविणे अयोग्य आहे. असे केल्याने तुमच्या श्रवणक्षमतेवर परिणाम होऊ शकतो. हेडफोन काढल्यानंतरही कानांत गाण्याचा आवाज घुमत असेल तर तुमच्या कानाला धोका आहे, असे समजा. अशा दुहेरी अडचणीत बाहेरील आवाजाचा कसलाही त्रास होऊ न देता गाण्यांचा निखळ आनंद देणारे "आरोग्यवर्धक' हेडफोन मिळाले तर?

सोनी, बोस आणि इतर काही कंपन्यांनी ग्राहकांना सतावणाऱ्या या प्रश्‍नावर उत्तर म्हणून "नॉईज कॅन्सलिंग हेडफोन्स' बाजारात आणले आहेत. गेल्या काही महिन्यांपूर्वीच बाजारात आलेल्या या हेडफोन्सना सतत प्रवास करणाऱ्या ग्राहकांनीही पसंती दिली आहे. या हेडफोन्सवर दोन सूक्ष्म मायक्रोफोन बसविलेले आहेत. समजा तुम्ही ट्रेनने प्रवास करीत आहात. तुमचे सहप्रवासी मोठ्या आवाजात गप्पा मारीत आहेत. खिडकी उघडी असल्याने बाहेरचे आवाज आणि ट्रेनचा खडखडाटही स्पष्ट ऐकू येतोय. अशा परिस्थितीत तुम्ही "नॉईज कॅन्सलिंग हेडफोन्स' वापरले तर त्यास बसविलेले सूक्ष्म मायक्रोफोन्स आधी हा बाहेरील आवाज टिपतात. तो तुमच्या कानांत शिरण्याच्या आत टिपला जातो. हा आवाज एका इलेक्‍ट्रॉनिक सर्किटमध्ये वळवून त्यातील पॉझिटिव्ह वेव्ह्‌ज निगेटिव्ह केल्या जातात. थोडक्‍यात, त्या आवाजाची तीव्रता पाच असेल तर ती शून्याच्या खाली नेली जाते आणि तुम्हाला काही समजण्याच्या आता तो आवाज तुम्ही जे गाणे ऐकत असाल त्यात मिसळला जातो. परंतु त्याची तीव्रता कमी झाल्याने तो तुम्हाला ऐकूदेखील येत नाही. त्यामुळे तुम्ही श्रेया घोषालच्या आवाजातील पल...पल...पल...पल हर पल हर पल...तेवढ्याच गोडव्यासह ऐकू शकता.

प्रश्‍न राहतो तो अशा हेडफोन्सची गरज भासण्याचा. ध्वनिप्रदूषणाची वाढती पातळी लक्षात घेता भविष्यकाळात सर्वांनाच अशा प्रकारचे हेडफोन घालून फिरण्याची वेळ येईल असे वाटणे साहजिक आहे. मात्र अशी वेळ येऊ नये यासाठी उपाययोजना करणे हे आपल्याच हातात आहे. ट्रॅफिक जाम असताना आणि आपल्या समोरील वाहनचालक एक सेंटिमीटरदेखील पुढे-मागे सरकू शकत नाही हे माहीत असताना हॉर्न वाजविणे, रात्री-अपरात्री फटाके फोडणे, चार कार्यकर्त्यांच्या आग्रहाखातर अख्ख्या कॉलनीला ढोल-ताशे ऐकविणे, कारण नसताना मोबाईलवर मोठ्याने बोलणे, आदी बाबी टाळता येऊ शकतात. कुछ मिनटों की तो बात है, आम्ही काय रोज जिंकतो का, अशी कारणे देणे सोपे आहे; पण कानाला सतत हेडफोन लावून फिरण्याची वेळ आली तर चिमण्यांचा चिवचिवाट आणि कोंबड्याचा आरवदेखील "एमपीथ्री' फॉरमॅटमध्ये ऐकावा लागेल...तुम्ही कोणता पर्याय निवडाल?

Read the full story

,

Username: Leadership I Password: **********

January 11, 2010 2 comments

आपल्या कंपनीत काय सुरू आहे याची इत्थंभूत माहिती आपल्याला आहे, असा रामभाऊंचा समज होता. कामगारांशी चांगले संबंध ठेवणारा, मनमिळाऊ आणि दिलदार मालक अशी रामभाऊंची प्रतिमा. तथापि, वाडवडिलांच्या काळापासून सुरू असलेला व्यवसाय सांभाळणे एवढेच काम ते आजपर्यंत करीत आले. त्यांच्यात उपजतच उत्तम नेतृत्वगुण होते; परंतु काळानुसार ते बदलले नाहीत. नव्या तंत्रज्ञानापासून ते सतत दूर राहिले. त्यामुळे कंपनीतील व्यवहारांची अचूक माहिती आपल्यापर्यंत पोचत नाहीये, हे त्यांच्या लक्षातच आले नाही. आणि शेवटी व्हायचे तेच झाले. कंपनीतीलच काही जणांनी रामभाऊंची फसवणूक केली.

रामभाऊ हे प्रातिनिधिक उदाहरण असले तरी प्रत्यक्षात अशा कित्येक घटना जागतिक पातळीवर घडल्या आहेत आणि अजूनही घडत आहेत. याचे एकमेव कारण म्हणजे उत्तम नेतृत्वगुणांचा नसलेली तंत्रज्ञानाची साथ. "एन्रॉन'च्या अधोगतीस हेच प्रमुख कारण होते, असा निष्कर्ष काही अभ्यासकांनी काढला आहे. याउलट "सिटीग्रुप'चे निवृत्त "सीईओ' सॅंडी वेल यांनी आयुष्यात एकही ई-मेल केला नाही, तरीदेखील त्यांनी कंपनीची धुरा यशस्वीरीत्या उचलली. याचा अर्थ असा होतो की बुद्धिमान नेत्यांना कंपनी चालविण्यासाठी कशाचाही आधार लागत नाही; मात्र भविष्यातील नेत्यांना तंत्रज्ञानापासून दूर राहणे परवडणारे नाही. नेटवर्किंग आणि हार्डवेअर क्षेत्रातील आघाडीच्या "सिस्को' या कंपनीचे "सीईओ' आणि अध्यक्ष जॉन चेंबर्स यांनी एका अमेरिकन दैनिकाला दिलेल्या मुलाखतीत याच विषयावर भाष्य केले आहे.

जॉन चेंबर्स म्हणतातः कंपनीच्या प्रगतीकरिता एखाद्या तंत्रज्ञानाचा कल्पकतेने कसा वापर करता येईल याचा विचार भविष्यातील "सीईओ' किंवा अध्यक्षाने करायला हवा. आजकाल अनेकांना नवी गॅजेट्‌स आवडतात. मीही त्यांच्याकडे सकारात्मक दृष्टीने पाहतो. परंतु तंत्रज्ञान हे त्याहीपलीकडे असते, याचा विचार करायला हवा. ग्राहकांच्या अधिक जवळ जाण्याची भाषा बोलणारे अनेक जण त्यासाठी कोणत्या दिशेने प्रयत्न करावेत हे सांगू शकत नाही. खुद्द "वॉलमार्ट'च्या उच्चाधिकाऱ्यांकडे याचे उत्तर नव्हते. त्यामुळे केवळ "गॅजेट-लव्हर्स' उपयोगाचे नाहीत. भविष्याचा वेध घेऊन तंत्रज्ञानाच्या साह्याने ती मजल कशी पूर्ण करता येईल, याचा अंदाज असणारे नेतृत्व आज हवे आहे.

तंत्रज्ञान शिकायला वयाची अट नाही, असे जॉन चेंबर्स यांचे स्पष्ट म्हणणे आहे. ते म्हणतात, ""माझे वडील डॉक्‍टर होते. निवृत्त होईपर्यंत त्यांनी कॉम्प्युटरला हात देखील लावला नव्हता. त्यानंतर त्यांना कॉम्प्युटर आणि इंटरनेटबद्दल आकर्षण निर्माण झाले. त्यांनी ते शिकूनही घेतले. आज ते उत्तम "ऑनलाइन ट्रेडिंग' करतात. शिवाय एखादा शेअर कमी किमतीला कसा विकत घ्यायचा याचे ठोकताळेही त्यांनी आत्मसात केले आहेत. हे कसे शक्‍य झाले? त्यामुळे आज जे "सीईओ' किंवा अध्यक्ष वयाच्या पन्नाशीत आहेत, त्यांनीदेखील या गोष्टी शिकून घ्याव्यात. "रन अवे फ्रॉम टेक्‍नॉलॉजी' हे "हाऊ टू किल युवर करिअर?' या प्रश्‍नाच्या पाच संभाव्य उत्तरांपैकी एक आहे.''

"सिस्को'सारख्या कंपनीचे नेतृत्व करणारे जॉन चेंबर्स "सिस्को'चे वर्णन करताना म्हणतात, ""सिस्को नेमकी कशाची कंपनी आहे, असा प्रश्‍न अनेकांना पडतो. सर्वसामान्य नागरिकांना वाटते की ही "प्लंबिंग'शी संबंधित कंपनी आहे. मलाही तेच वाटतं. आम्ही "इंटरनेट प्लंबिंग'चेच काम करतो.'' जॉन चेंबर्स यांचे हे उत्तर मिस्कील वाटले तरी, यात नव्या दमाच्या नेतृत्वाला दिलेला सल्ला दडला आहे. आपल्या नेतृत्वगुणाला उजाळा द्यायचा असेल तर "टेक्‍नॉलॉजी'ला दूर ढकलू नका.

(वि.सू.ः इंटरनेटवर आपल्या नावाने काढलेल्या नव्या खात्याचे यूजरनेम Leadership असे आहे; आणि त्याचा पासवर्ड अर्थात technology हा आहे.)
Read the full story

,

डिझॉल्व्हिंग बाऊंडरीज...

January 8, 2010 0 comments

"आमचा चिनू ना खूप हुशार आहे. (स्थळ, काळ, वेळ आणि व्यक्ती याचा कसलाही विचार न करता सर्व "हुशार' मुलांचे पालक कोणत्याही वाक्‍याची सुरवात याच ओळीने करतात) परवा कोल्हापूरला जातानाचा प्रसंग. स्वारगेटवर मोकळ्या बसची वाट पाहत मी आणि चिनू उभे होतो. शेजारी एक मनुष्य सिगारेट ओढत होता. त्याच्या धुराने मला त्रास होतोय हे पाहून चिनू त्याच्याकडे गेला आणि वर मान करून म्हणाला - "ओ काका, इथे सिगारेट ओढू नये असा बोर्ड लावलाय. दिसत नाही का तुम्हाला?' इतका अभिमान वाटला म्हणून सांगू त्याचा! आई-वडिलांचे चांगले गुण मुलात येतात ते काही खोटं नाही.' आठ वर्षांच्या चिनूचे (आणि त्याच्या आई-वडिलांचे) तुम्ही पण कौतुक कराल. पण आठव्या वर्षी चिनूत एवढा समजूतदारपणा कसा काय आला, त्याला "आदर्श नागरिका'ची कर्तव्ये कशी काय उमगली, हे प्रश्‍न तुम्हाला पडले असतील. चिनूची गोष्ट ही काल्पनिक होती. पण "डिझॉल्व्हिंग बाऊंडरीज थ्रू टेक्‍नॉलॉजी' या प्रकल्पांतर्गत शाळांमधील प्रत्येक जण चिनूसारखा समजूतदार होतो, असा अनुभव आहे.

"डिझॉल्व्हिंग बाऊंडरीज थ्रू टेक्‍नॉलॉजी' या प्रकल्पाबाबत उत्सुकता निर्माण झाली ना? आयर्लंडमध्ये 1998-99 मध्ये सुरू झालेला हा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प आज तेथील शेकडो शाळांपर्यंत पोचला आहे. एखाद्या मुलाला बालवाडीत टाकले की त्याच शाळेतून तो दहावी पास होऊन बाहेर पडतो. स्पर्धात्मक वातावरणामुळे इतर शाळांकडे आणि त्यातील विद्यार्थ्यांकडे स्पर्धेच्या दृष्टिकोनातूनच पाहिले जाते. दुसऱ्या शाळेकडून आणि विद्यार्थ्यांकडून आपण खूप काही शिकू शकतो, याचा विचार शिक्षक आणि पालक करत नाहीत. "डिझॉल्व्हिंग बाऊंडरीज थ्रू टेक्‍नॉलॉजी' या प्रकल्पाद्वारे दोन शाळांमध्ये सहकार्याची भावना निर्माण केली जाते. शक्‍य असेल तर दोन्ही शाळांतील विद्यार्थ्यांची गटा-गटाने प्रत्यक्ष भेट घडवून आणली जाते; अन्यथा दोन शाळांतील विद्यार्थ्यांची "व्हीडीओ कॉन्फरन्सिंग'द्वारे भेट घडवली जाते. या भेटींचे अत्यंत काटेकोरपणे नियोजन केलेले असते. विद्यार्थ्यांमध्ये चर्चा घडविली जाते. अबोल विद्यार्थ्यासही चर्चेत भाग घेण्यासाठी प्रवृत्त केले जाते. वयोगटानुसार भेटीचे उद्दिष्ट वेगळे असते. उदा. 6 वर्षांच्या मुलांना चित्रं काढा, प्राणी ओळखा, कुठला प्राणी आवडतो ते सांगा - असे विषय दिले जातात. चिनूच्या वयोगटातील विद्यार्थ्यांना पाच "सी'ज्‌चे महत्त्व पटवून दिले जाते. हे पाच "सी' म्हणजे - कंट्री, सिटिझनशिप, सिटी, कलर आणि कॉन्ट्रास्ट. सोप्या भाषेत मुलांना प्रश्‍न विचारले जातात. त्यांनी दिलेल्या उत्तरातून त्यांना देशाचे महत्त्व पटवून दिले जाते. आपल्या देशाची त्यांना कितपत माहिती आहे, हे समजून घेतले जाते. आपण ज्या शहरात राहतो त्याची भौगोलिक आणि सामाजिक माहिती विद्यार्थीच एकमेकांशी "शेअर' करतात. चिनूसारखी धिटाई प्रत्येकात निर्माण करण्यासाठी बारकाईने अभ्यास करून चर्चेचे विषय निवडले जातात.

जसे - सार्वजनिक ठिकाणी सिगारेट ओढू नये, असा नियम असताना एखादी व्यक्ती सिगारेट ओढत असेल तर तुम्ही काय कराल? अशी चर्चा घडविल्याने मुलांना दिशा मिळते. आदर्श नागरिकाची कर्तव्ये मुलांच्या मनावर बिंबविण्यासाठी यापेक्षा दुसरा कोणता चांगला पर्याय असू शकेल? वर्णभेद, जातिभेद यांसारखे विषयही "डिझॉल्व्हिंग बाऊंडरीज थ्रू टेक्‍नॉलॉजी' या प्रकल्पातील तज्ज्ञ अतिशय संयमाने हाताळतात. समाजाच्या दोन स्तरांतील भिन्नतादेखील मुलांनी समजावून घ्यावी आणि त्यावर आपले मत बनवावे, अशा पद्धतीने काही चर्चा घडविल्या जातात. हे सगळे प्रशिक्षण खेळीमेळीच्या वातावरणात आणि "व्हीडीओ कॉन्फरन्सिंग'सारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या सान्निध्यात होत असल्याने, मुलांना कोणतेही दडपण येत नाही.
या सर्व प्रक्रियेत आधुनिक तंत्रज्ञानाची मदत घेतल्याने मुलांना नवे तंत्रज्ञान समजून घेणेही सोपे जाते. त्याची गोडी लागते. शिवाय अतिशय सोप्या पद्घतीने पाच "सीं'चे (विसरलात का?) आकलनही होते. तंत्रज्ञानाच्या मदतीने ज्ञानार्जनाच्या आड येणाऱ्या भिंती मोडणे किती सोपे असते, याची प्रचिती अनुकरण केल्याशिवाय येणार नाही. तुमच्या मनात आलेला विचार सफल होवो, यासाठी शुभेच्छा!
Read the full story

,

मिसेस जोशींचे मिक्‍सर दुरुस्त होईल?

January 5, 2010 0 comments

""दादा, एवढं दुरुस्त करून द्याल का?''
""हे काम आपण करत नाही मॅडम, कोपऱ्यावरच्या दुकानात जा.''
""इसको ठीक करने के लिए नया मशिन लगता है मॅडम. वो अपने पास नही है.''
""याला कुठे दुरुस्त करणार मॅडम? एक्‍स्चेंजमध्ये देऊन टाका.''
""अवघड आहे. ठेवून जा. पंधरा दिवसांनी चक्कर मारा. बघू जमलं तर''

नादुरुस्त झालेले मिक्‍सर घेऊन मिसेस जोशी सकाळपासून फिरत होत्या. प्रत्येक दुकानात त्यांना अशीच उत्तरं मिळत होती. कोणत्याही दुकानात त्यांना मिक्‍सर दुरुस्त होईल, याची खात्री मिळाली नाही. मिक्‍सर बंद पडण्याचे कारण अतिशय किरकोळ होते आणि ते दुरुस्त होईल याची खुद्द मिसेस जोशींना खात्री होती. पण प्रत्येक दुकानदाराने त्यांच्यामोर "ना'चा पाढा वाचल्यामुळे त्या नाराज झाल्या होत्या. या नकारार्थी भूमिकेमुळे आपण स्पर्धेतून अलगद बाहेर फेकले जातोय याची त्या भाबड्यांना कल्पना नव्हती. दिसामाजी चार-पाचशे रुपये कमावणारे असो किंवा मिनिटाला लाखो डॉलर कमावणारे असो, नवे तंत्रज्ञान आणि नवी आव्हाने स्वीकारण्यास नकार देणे प्रचंड महागात जाऊ शकते. पुढील तीन उदाहरणांवरून तुम्हीच ठरवा, नव्या वर्षात नव्या तंत्रज्ञानासाठी "पॉझिटिव्ह' राहायचं की "निगेटिव्ह'?

--------
""मला खरोखरच हार्ड डिस्क हा प्रकार आवडत नाही आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे हार्ड डिस्क हा "सोनी'चा प्रांत नव्हे. एक इंजिनिअर म्हणून सांगायचं झालं, तर हार्ड डिस्कवर गाणी साठवणं हा तितकासा आकर्षक प्रकार नाहीये.''
---------
"सोनी कॉर्पोरेशन'मधील एका वरिष्ठ इंजिनिअरने "वॉल स्ट्रीट जर्नल'मध्ये वरील प्रतिक्रिया दिली होती. संदर्भ होता, "ऍपल'ने नव्याने बाजारात आणलेल्या मेमरी-बेस्ड एमपीथ्री प्लेअरचा - अर्थात "आयपॉड'चा! "वॉकमन'च्या रूपात संगीत रसिकांना मोहून टाकणाऱ्या "सोनी'ने मेमरी-बेस्ड एमपीथ्री प्लेअरला कधी गांभीर्याने घेतलेच नाही. त्यामुळे 2001 मध्ये बाजारात आलेल्या "ऍपल आयपॉड'ला "एमपीथ्री प्लेअर'च्या बाजारपेठेचा अनभिषिक्त सम्राट बनणे शक्‍य झाले. आज जवळपास पावणेसात कोटी ग्राहकांच्या मनात "आयपॉड' विराजमान झाला आहे आणि "सोनी'चा या बाजारपेठेतील हिस्सा केवळ 1 टक्का इतका आहे...

---------
""तुम्ही जे काही तयार केलंय ते खरोखरच अप्रतिम आहे. एक काम करा, तुम्ही स्वतःच एक सर्च इंजिन तयार करा. ते जेव्हा यशस्वी होईल तेव्हा माझ्याकडे या. त्या वेळी मी विचार करेन.''
---------
स्टॅनफर्ड विद्यापीठात पीएच.डी. पूर्ण करणारे लॅरी पेज आणि सर्जी ब्रिन इंटरनेटवरील "सर्च इंजिन'साठी "बॅक एंड' प्रणाली तयार करून ती विकण्यासाठी "याहू डॉट कॉम'चे संस्थापक डेव्हिड फिलो यांच्याकडे गेले होते. त्या वेळी डेव्हिडने त्यांना वरील उपदेश दिला होता. डेव्हिडप्रमाणेच अनेकांनी लॅरी आणि सर्जीच्या कष्टांचे कौतुक केले; परंतु त्यांनी विकसित केलेल्या कल्पनेकडे नकारार्थी भूमिकेतून पाहिले. एकाने तर चक्क, ""आमच्या ग्राहकांना सर्च वगैरे करण्याची गरजच पडत नाही,'' असे उत्तर दिले. आज त्यांचे नावही कुठे ऐकावयास मिळत नाही. लॅरी आणि सर्जीने स्थापन केलेल्या "गुगल'ची आजची उलाढाल सात अब्ज डॉलरच्या घरात आहे!

---------
""या शतकाच्या अखेरपर्यंत, अर्थात 2000 पर्यंत जगभरातील फार तर नऊ लाख ग्राहक "मोबाईल फोन'चा स्वीकार करतील, असा आमचा अंदाज आहे.''
---------
"द इकॉनॉमिस्ट' या नियतकालिकात प्रसिद्घ झालेल्या अहवालात एका जगप्रसिद्ध कन्सल्टिंग कंपनीने वरील अंदाज व्यक्त केला होता. 2000 पर्यंत जागतिक मोबाईल बाजारपेठ कुठपर्यंत पोचेल याचा अंदाज घेण्यासाठी 1980 च्या सुमारास "एटी अँड टी'नेच या कंपनीकडे हे काम सोपविले होते. मोबाईल फोनबद्दल नकारार्थी भूमिका घेतल्यामुळे त्यांचा अंदाज साफ चुकला आणि याच अहवालाचा दाखला देत "एटी अँड टी'ने हळूहळू टेलिकॉममधून अंग काढून घेतले. 2000 पर्यंत जगभरात सुमारे 60 कोटी मोबाईलधारक होते. आज हाच आकडा अडीचशे कोटींच्या घरात गेलाय. आज दर मिनिटाला जगात सुमारे एक हजार जण नव्याने "मोबाईल' होतात.

आता तुम्हीच सांगा, मिसेस जोशींचे मिक्‍सर दुरुस्त होईल की नाही?
Read the full story

,

आजोबांच्या रेडिओवर "एफएम' कसं ऐकणार?

January 4, 2010 2 comments

शंकर "बेलबॉटम' वैद्य, 1980 ची बॅच
मॅक ऊर्फ मकरंद "बॅगी' क्षीरसागर, 1990 ची बॅच,
राहुल "टाईट फीट' सोळंकी, 2000 ची बॅच आणि
जॉन "लो-वेस्ट' डिसूझा, 2007 ची बॅच

"बॅच' कोणत्याही कोर्सची असू द्या, नावं कोणतीही असू द्या; संबंधित विद्यार्थ्यांना लावलेली बेलबॉटम, बॅगी ही बिरुदं मात्र बदलणार नाहीत. 1980 किंवा त्या अगोदरच्या दशकात बेलबॉटम ट्राऊजर्सची फॅशन होती, आज ती "लो-वेस्ट' जीन्सची आहे. काळानुसार जशी फॅशन बदलते, तसेच तंत्रज्ञानही बदलते. 1994-95 मध्ये भारतात पेजर्सची "फॅशन' होती; आज संग्रहालयात ठेवण्यासाठीदेखील पेजर सापडणार नाही. वैयक्तिक आयुष्यात आपण अनेक गॅजेट्‌स वापरतो. त्यांची एक विशिष्ट "लाईफसायकल' असते. ती उलटून गेल्यानंतरही आपण तेच गॅजेट्‌स वापरत राहिलो, तर आपण काळाच्या मागे राहण्याची शक्‍यता असते. या लेखात टेक्‍नॉलॉजीच्या "लाईफसायकल'बद्दल माहिती करून घेऊ यात...

जवळपास सर्वच नव्या तंत्रज्ञानाची "लाईफसायकल' एकाच पद्घतीची असते. एखादे नवे तंत्रज्ञान विकसित होण्याच्या मार्गावर असताना आणि विकसित झाल्यानंतर त्याच्या अनेक चाचण्या घ्याव्या लागतात. येथून एखाद्या तंत्रज्ञानाचा अथवा एखाद्या गॅजेटचा जीवनप्रवास सुरू होतो. तो साधारण 5 अवस्थांमधून जातो. त्यातील सर्वांत पहिल्या अवस्थेचे वर्णन "ब्लीडिंग एज' असे करता येईल.
1. ब्लीडिंग एज ः एखाद्या तंत्रज्ञानात अथवा गॅजेटमध्ये जग बदलून टाकण्याची प्रचंड क्षमता आहे; परंतु अद्याप तसे सिद्ध झालेले नसल्यास त्या अवस्थेस "ब्लीडिंग एज' असे म्हणता येईल. या अवस्थेत "कॅल्क्‍युलेटेड रिस्क' घेतली नाही, तर एखाद्या कंपनीचे मोठे नुकसान होऊ शकते. जसे कंपनीचे नुकसान होऊ शकते, तसेच एखाद्या व्यक्तीचेही वैयक्तिक नुकसान होण्याची शक्‍यताही नाकारता येत नाही. याचा अर्थ, आपल्याला ज्या तंत्रज्ञानाचा आधार घेणे अत्यावश्‍यक आहे, त्यासाठी काही तरी "रिस्क' मात्र घ्यावी लागेल.

2. लीडिंग एज ः तंत्रज्ञानाच्या जीवनप्रवासातील दुसरी अवस्था म्हणजे "लीडिंग एज'. या अवस्थेत एखाद्या तंत्रज्ञानाची किंवा गॅजेटची उपयुक्तता जगाला पटलेली असते, त्याचा वापरही सुरू झालेला असतो; मात्र 100 टक्के वापर कसा करावा, हे समजणारी किंवा समजावून देणारी व्यक्ती उपलब्ध नसते. त्यामुळे "लीडिंग एज' अवस्थेतील तंत्रज्ञान शिकून घेणे आणि त्याचा प्रभावी वापर करणे, हे आव्हान आहे.

3. स्टेट ऑफ द आर्ट ः
माझ्या कामासाठी हे तंत्रज्ञान किंवा हेच गॅजेट सर्वाधिक उपयोगी आहे, अशी सर्वांची खात्री झाली असल्यास आपण "स्टेट ऑफ द आर्ट' टेक्‍नॉलॉजी वापरत आहोत, असे समजावे. आपला भर अशा अवस्थेतील तंत्रज्ञान किंवा गॅजेट वापरण्याकडे असावा.

4. डेटेड ः काही गॅजेट्‌स अनेक वर्षं साथ देतात. अनेक वेळा दुरुस्ती करून, स्पेअर पार्टस बदलून ते सुरू ठेवण्याचा आपला आग्रह असतो. यात गैर काहीही नाही. खिशातले पैसे खर्च करून खरेदी केलेल्या वस्तू पुरेपूर वापरल्याच पाहिजेत. तथापि, त्या काळाला धरून आहेत ना, याची वारंवार खात्री केली पाहिजे. त्या जर "डेटेड' असतील, तर जरूर वापराव्यात; पण त्याच वेळी "लीडिंग एज' अवस्थेतील एखाद्या नव्या गॅजेटचादेखील विचार करावा.

5. ऑब्सोलीट ः तुम्ही वापरत असलेल्या एखाद्या तंत्रज्ञानाशी किंवा गॅजेटशी तशाच प्रकारचे दुसरे गॅजेट "स्टेट ऑफ द आर्ट' अवस्थेतून स्पर्धा करीत असेल तर समजावे, की आपण कालबाह्य किंवा "ऑब्सोलीट' तंत्रज्ञान किंवा गॅजेट वापरत आहोत. अशा तंत्रज्ञानाच्या प्रेमात फार काळ अडकून राहणे योग्य नव्हे. जितक्‍या लवकर आपण त्या गॅजेटपासून दूर जाऊ, तितक्‍या अधिक वेगाने आपण प्रगती करू.

वैयक्तिक आयुष्यात आपण नानाविध गॅजेट्‌स वापरत असतो. अनेक गॅजेट्‌स (?) परंपरागत असतात. उदा. 1962 मध्ये आजोबांनी घेतलेला रेडिओ. योग्य निगा राखल्यामुळे तो आजही चालतो. पण त्यात "एफएम' ऐकू येत नाही, आणि म्हणून चारचौघात "आरजे मलिष्का'ने केलेले विनोद कळत नाहीत. आता यात तुमच्या आजोबांचा दोष देण्यात काही अर्थ नाही. त्यांचा रेडिओ आज "स्टेट ऑफ द आर्ट' अवस्थेत आहे का "ऑब्सोलीट', याचा विचार तुम्हालाच करायचा आहे.

(वि. सू. ः "बेलबॉटम' घालणाऱ्या व्यक्तींनी तज्ज्ञांच्या सल्ल्याशिवाय "लो-वेस्ट जीन्स' घालण्याचा प्रयोग करू नये. केल्यास लेखक जबाबदार नाही.)
Read the full story

,

मीनाक्षी, स्टीफन आणि आत्मविश्‍वास!

January 3, 2010 1 comments

वर्ष : 2007
स्पर्धा परीक्षेची भीती बाळगून बसलेल्या मीनाक्षीला परीक्षेच्या दिवशी काहीच आठवेनासे झाले. आई-वडील तिची समजून काढून थकले; परंतु ती काही परीक्षेस जायला तयार होईना. अभ्यास व्यवस्थित झाला होता. पुस्तकं, गाईड्‌स, नोट्‌स सगळं वाचून झालं होतं. पण तरी देखील तिला आत्मविश्‍वास नव्हता की आपण व्यवस्थित उत्तरं लिहू शकू. आता काय करणार? शेवटी धाकदपटशा करून आई-वडिलांनी तिला परीक्षेस पाठविले.
मीनाक्षीच्या निकालाकडे आपण नंतर येऊ. तत्पूर्वी एक छोटी गोष्ट वाचा.
वर्ष : 1942
लंडनमधील एक सर्वसाधारण कुटुंब. फ्रॅंक घरातला कर्ता पुरुष. इसाबेल ही त्याची पत्नी. घरात आई, वडील, दोन धाकट्या बहिणी आणि एक भाऊ. त्यावेळी लंडनमधील वातावरण तंग होते. तशात इसाबेल गर्भवती होती. त्यामुळे फ्रॅंकने ऑक्‍सफर्डला जाण्याचा निर्णय घेतला. कालांतराने इसाबेलने एका मुलाला जन्म दिला. स्टीफन असे त्याचे नाव ठेवले. शाळेत असताना स्टीफनला विज्ञान खूप आवडत असे. नंतर तो गणिताकडे आकर्षित झाला. कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतल्यानंतर त्याला भौतिकशास्त्र अधिक आवडू लागले. अशा विचित्र सवयीमुळे स्टीफनचे पुस्तकी ज्ञान फारसे प्रभावी नव्हते. त्यामुळे कॉलेजमधील एका महत्त्वाच्या लेखी परीक्षेत त्याला "बी ग्रेड' असा शेरा मिळाला. नाइलाजास्तव प्राध्यापकांना त्याची तोंडी परीक्षा घ्यावी लागली; आणि त्याच्याशी बोलल्यानंतर परीक्षकांनी जाणवले की आपण एका सर्वसामान्य नव्हे; तर विद्वान विद्यार्थ्याशी बोलतोय. "ब्लॅक होल्स' संदर्भात महत्त्वपूर्ण अभ्यास करणारे स्टीफन हॉकिंग यांच्याशी परीक्षक बोलत होते.

वयाच्या 21 व्या वर्षापर्यंत स्टीफन हॉकिंग सुस्थितीत होते. उच्चशिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात प्रवेश घेतल्यानंतर त्यांना "ऍमिओट्रोफिक लॅटरल स्क्‍लेरॉसिस' (एएलएस) या मज्जातंतूशी संबंधित गंभीर आजाराची लक्षणे दिसून आली. पुढे काही महिन्यातच या आजाराने त्यांना ग्रासले आणि हॉकिंग यांचे हात, पाय आणि इतर अवयव निष्क्रिय झाले. दोन-वर्षांपेक्षा जास्त काळ जगू शकणार नाहीत, असे निदान झाल्यानंतरही स्टीफन हॉकिंग डगमगले नाहीत. आत्मविश्‍वास आणि इच्छाशक्तीच्या जोरावर त्यांनी आपला अभ्यास सुरू ठेवला आणि तो आजही सुरू आहे. स्टीफन हॉकींगना या आजारातून मार्ग काढण्यास मदत करणारे कोण होते जाणून घ्यायचंय? त्यांची पहिली पत्नी इलीन मेसन, त्यांचा आत्मविश्‍वास आणि असिस्टिव्ह टेक्‍नॉलॉजी! हॉकिंग यांची "व्हीलचेअर' त्यांच्यासाठी वरदान ठरली आहे. त्यांच्या "व्हीलचेअर'वर आत्मविश्‍वास आणि टेक्‍नॉलॉजी एकत्र प्रवास करतात. "एएलएस'मुळे स्टीफन हॉकिंग यांची वाचा गेली होती. त्यांना बोलण्यास मदत करण्यासाठी डिजिटल इक्विपमेंट कॉर्पोरेशनने तयार केलेली "डेकटॉक' ही यंत्रणा उपयोगास येते. हॉकिंग यांना जे काही म्हणावयाचे आहे, ते एका "टॉकिंग कॉम्प्युटर'वर फीड केले की "डेकटॉक' त्याचे मानवी आवाजात रूपांतर करते. त्यामुळे समोरच्या व्यक्तीशी किंवा विद्यार्थ्यांशी संवाद साधणे त्यांना शक्‍य होते. अशा प्रकारची अनेक गॅजेट्‌स हॉकिंग वापरत असतात.

स्टीफन हॉकिंग यांच्यासारख्या व्याधीने जडलेले अनेक विद्यार्थी या जगात असतील. हॉकिंग यांच्याकडे असलेली यंत्रणा त्यांनाही उपलब्ध होऊ शकते. आयुष्यात पुढे जाण्यासाठी त्यांच्याकडे हवा फक्त आत्मविश्‍वास; आणि एखादी व्यक्ती अधू असेल तर तिच्यात आपोआपच आत्मविश्‍वास निर्माण होतो, असे म्हणतात. मग ज्या व्यक्ती शरीराने धडधाकट असतात त्या मनाने अधू का व्हाव्यात? मीनाक्षीचेच उदाहरण पुन्हा घेतले तर लक्षात येईल, की ऐन परीक्षेच्या दिवशी तिचा आत्मविश्‍वास पूर्ण खचला होता. अशी वेळ येऊ नये म्हणून शरीराने अधू असलेल्या व्यक्ती जर विविध "असिस्टिव्ह टेक्‍नॉलॉजी' वापरत असतील तर शरीराने धडधाकट असलेल्या व्यक्तींनी "टेक्‍नॉलॉजी' का वापरू नये? स्मरणशक्ती, आत्मविश्‍वास वाढविणारी अनेक सॉफ्टवेअर्स इंटरनेटवर उपलब्ध आहेत. "गुगल'मध्ये साधा सर्च दिल्यास अशी अनेक सॉफ्टवेअर्स तुम्हाला आढळून येतील. परीक्षेसाठी केवळ अभ्यास कामाला येतो असे नाही. आज जवळपास सर्व विद्यार्थ्यांकडे मोबाईल फोन आहेत. मोबाईलचा वापर केवळ बोलण्यासाठी आणि "एसएमएस' पाठविण्यासाठी केला जातो. त्यापेक्षा त्यातील कॅलेंडर, टू-डू-लिस्ट, रिमाईंडर्स यांचा वापर स्वतःला शिस्त लावण्यासाठी आणि अभ्यासाचे व्यवस्थित नियोजन करण्यासाठी केला तर आत्मविश्‍वास नक्कीच वाढेल. "असिस्टिव्ह टेक्‍नॉलॉजी' ही शरीराने अधू असलेल्या व्यक्तींसाठी असली तरी व्यापक अर्थाने त्याची गरज सर्वांनाच भासते.
टेक्‍नॉलॉजीच्या यशस्वी वापरासाठी तुम्हा सर्वांना "बेस्ट ऑफ लक!'

(मीनाक्षीचा निकाल : तो तुमच्यावर अवलंबून आहे. कारण मीनाक्षी ही तुमच्यापैकी अनेकांची प्रतिनिधी. तुम्ही नव्या आणि सहज उपलब्ध असलेल्या "टेक्‍नॉलॉजी'चा वापर आत्मविश्‍वास वाढविण्यासाठी केलात, तर मीनाक्षी नक्कीच पास होईल.)
----------
Read the full story

,

मिनिस्टर की सीईओ?

January 2, 2010 3 comments

महिलांनी कृपया लक्ष द्यावे...
खालीलपैकी जी उपकरणे आणि गॅजेट्‌स तुम्हाला सफाईदारपणे हाताळता येतात, त्यांच्यासमोर बरोबर अशी खूण करा.

1. डेस्कटॉप कॉम्प्युटर
2. लॅपटॉप
3. सर्वांत साधा मोबाईल फोन
4. हाय-एन्ड मोबाईल फोन (पीडीए)
5. वॉशिंग मशिन
6. मायक्रोवेव्ह ओव्हन
7. आयपॉड
8. डिश टीव्ही
9. व्हिडीओ गेम
10. फूड प्रोसेसर

"बरोबर'ची किती चिन्हे आली आहेत हे आत्ताच मोजू नका किंवा त्याचा विचारही करू नका. त्यावर आपण लेखाच्या शेवटी चर्चा करू. त्यापूर्वी तुमच्यापैकीच काही जणींच्या वयाच्या या काही महिलांचे "प्रोफाईल्स' वाचा.

कार्लटन ऊर्फ कार्ली फिओरिनाः
ह्युलेट-पॅकार्डच्या (एचपी) माजी अध्यक्षा आणि सीईओ

ह्युलेट-पॅकार्ड किंवा "एचपी' ही कॉम्प्युटर तयार करणारी जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची कंपनी. जगातील सर्वोत्तम 500 कंपन्यांच्या यादीत (फॉर्च्युन 500) "एचपी' 13 व्या क्रमांकावर आहे. फिओरिनाचे वडील न्यायाधीश होते आणि आपल्या मुलीनेही हेच करिअर निवडावे, अशी त्यांची इच्छा होती. परंतु फिओरिनाने इंजिनिअरिंग क्षेत्र निवडले आणि 1980 च्या सुमारास ती "ट्रेनी' म्हणून "एटी अँड टी' या कंपनीत रुजू झाली. विषयाचे संपूर्ण ज्ञान, भविष्याचा अचूक वेध घेण्याची क्षमता, नव्या तंत्रज्ञानाकडे पाहण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन आणि जबरदस्त इच्छाशक्ती यांच्या जोरावर "एटी अँड टी'मधील ही "ट्रेनी' 1999 मध्ये "एचपी'ची अध्यक्षा झाली. 2002 मध्ये "एचपी'ने 19 अब्ज डॉलर देऊन "कॉम्पॅक' ही कंपनी संपादित केली. या व्यवहारामुळे फिओरिनावर प्रचंड टीका झाली; परंतु तिने उचललेले पाऊल योग्यच होते हे कंपनीला आता लक्षात येत आहे.

मेग व्हिटमन
ई-बे डॉट कॉमच्या अध्यक्षा आणि सीईओ

"वर्ल्डस लार्जेस्ट पर्सनल ऑनलाईन ट्रेडिंग कंपनी' असे ई-बेचे वर्णन केले जाते. ऑनलाईन खरेदी-विक्रीसाठी विश्‍वासार्ह समजली जाणारी ही वेबसाईट मेग व्हिटमन या महिलेच्या अध्यक्षतेखाली चालविली जाते. "फॉर्च्युन' या नियतकालिकातर्फे प्रसिद्ध करण्यात येणाऱ्या "मोस्ट पॉवरफुल विमेन'च्या यादीत मेग तिसऱ्या क्रमांकावर असून अमेरिकेतली सर्वांत श्रीमंत महिला "सीईओ'चा बहुमानही तिला मिळाला आहे. वैद्यकीय शाखेत करिअर करण्याच्या दृष्टीने एका महाविद्यालयात प्रवेश घेतलेल्या मेगने ते शिक्षण अर्धवट सोडले. तिला अचानक अर्थशास्त्रात रस निर्माण झाला. अर्थशास्त्राची पदवी घेतल्यानंतर तिने "हार्वर्ड बिझनेस स्कूल'मधून एमबीए पूर्ण केले आणि तीन-चार कंपन्यांत मार्केटिंगचा अनुभव घेतला. मार्च 1998 मध्ये मेगने "ई-बे'च्या अध्यक्षपद स्वीकारले आणि वेगाने प्रगती करणाऱ्या जगातील मोजक्‍या "डॉट कॉम' कंपन्यांमध्ये "ई-बे'ला नेऊन ठेवले.

ऍन मल्काही
झेरॉक्‍स कॉर्पोरेशनच्या अध्यक्षा आणि सीईओ

फोटोकॉपीला समानार्थी म्हणून सर्रास वापरला जाणारा शब्द म्हणजे झेरॉक्‍स! वास्तविक फोटोकॉपिईंगसाठी लागणाऱ्या मशिन्स तयार करणाऱ्या कंपनीचे नाव "झेरॉक्‍स कॉर्पोरेशन' आहे. या कंपनीची अध्यक्षही एक महिलाच आहे. ऍन मल्काही हे त्यांचे नाव. "झेरॉक्‍स कॉर्पोरेशन'मध्ये "सेल्स रिप्रेझेंटेटिव्ह' म्हणून कारकीर्द सुरू केलेल्या ऍनने 2001 मध्ये संस्थेचे अध्यक्षपद स्वीकारले. काम करण्याचा झपाटा आणि निर्णयक्षमतेच्या जोरावर ऍनची व्यावसायिक कारकीर्द वेगाने पुढे सरकत गेली. तिने जेव्हा अध्यक्षपद स्वीकारले त्या वेळी "झेरॉक्‍स'वर कर्जाचे मोठे डोंगर होते. तिने घेतलेल्या काही कठोर निर्णयांमुळे "झेरॉक्‍स'ने पुन्हा उभारी घेतली आणि 2005 मध्ये कंपनीच्या निव्वळ उत्पन्नात 9 टक्‍क्‍यांनी वाढ झाली.

वाचलीत ही प्रोफाईल्स? आता जरा आपल्या मूळ प्रयोगाकडे वळू. तुम्हाला वाटेल या प्रोफाईल्सचा आणि सुरवातीला विचारलेल्या प्रश्‍नाचा काय संबंध? खोलात शिरून विचार केला तर लक्षात येईल, की या सख्या आज जगातील मोठ्या टेक्‍नॉलॉजी कंपनीन्यांची धुरा सांभाळताहेत आणि आपल्याला साधा मोबाईल फोन किंवा डेस्कटॉप कॉम्प्युटरपण हाताळता येत नाही? नाराज होऊ नका. स्त्रियांमध्ये उपजतच "मॅनेजमेंट'चे गुण असतात. त्यांना नव्या तंत्रज्ञानाचा आधार दिला तर त्याचा दैनंदिन जीवनात अतिशय चांगल्या पद्घतीने वापर करता येईल. या प्रयोगाचे एकच उद्दिष्ट होतेः घर चालवणे आणि घर उत्तम चालवणे यात मूलभूत फरक आहे. घर उत्तम चालवायचे असेल तर "होम मिनिस्टर' या भूमिकेतून स्त्रियांनी आता "सीईओ'च्या भूमिकेत जाणे गरजेचे आहे. त्यासाठी तुम्ही तुमच्या तरुण मुला-मुलीकडून नवे तंत्रज्ञान शिकू शकता आणि आपला "स्कोअर' वाढवू शकता. नवीन वर्षासाठी यापेक्षा एखादा उत्तम संकल्प आहे का तुमच्याकडे?
Read the full story

,

तीन निकामी टॉर्च आणि चार डझन पेन्सिल सेल...

January 1, 2010 3 comments

नव्वदच्या दशकातील कॉम्प्युटरचा सांगाडा, फूड प्रोसेसर आल्यामुळे बाजूला पडलेले मिक्‍सर, 29 इंची टीव्हीमुळे जाळी खात पडलेला जुना 20 इंची टीव्ही, जुन्या काळातील रेडियो, एक टेपरेकॉर्डर, दोन वॉकमन, पन्नास एक ऑडियो कॅसेट, इलेक्‍ट्रिकचा तवा, खराब झालेले इलेक्‍ट्रिक शेव्हर, इलेक्‍ट्रॉनिक खेळणी, तीन निकामी टॉर्च, आणि चार डझन पेन्सिल सेल...

हे कुठल्या भंगारवाल्याच्या दुकानाचे वर्णन नव्हे; तर एका खासगी कंपनीत उच्चपदावर काम करणाऱ्या प्रकाशच्या घराचे वर्णन आहे. प्रकाश आणि दीपा - दोघांनाही स्वच्छतेचे भयंकर वेड. प्रकाशला तर धुळीची ऍलर्जीच आहे. त्यामुळे घर कसे अगदी स्वच्छ असते (?). आता तुम्ही म्हणाल मग प्रकाशच्या घरात एवढा कचरा कसा काय असू शकतो? आणि असला तरी तो आता कसा काय सापडला? प्रकाशने शहराच्या नव्या भागात एक प्रशस्त फ्लॅट घेतलाय आणि पुढच्या आठवड्यात हे कुटुंब तिथे राहायला जाणार आहे. त्यामुळे सध्याच्या "वन बीएचके'तून सामान हलविण्याची तयारी सुरू आहे. सामान बांधताना त्यांना या साऱ्या गोष्टी आढळल्या.

प्रकाश आणि दीपासारखा अनुभव अनेकांना आला असेल. अडगळीतील वस्तूंकडे लक्ष न दिल्यास तो कचरा वाढत जातो आणि अडगळ इलेक्‍ट्रिक किंवा इलेक्‍ट्रॉनिक वस्तूंची असेल तर मग विचारायलाच नको. या वस्तू ठेवण्यासारख्या नसतात आणि त्या टाकून देण्याची हिंमतही होत नाही. त्यांच्यासोबत कुठेतरी भावना जडलेल्या असतात. पहिल्या कमाईचा टीव्ही, लग्नानंतरची पहिली खरेदी, मुलाची पहिली खेळणी वगैरे वगैरे. तथापि, अडगळीतल्या या वस्तू किती धोकादायक असू शकतात याचा विचार केला पाहिजे. टीव्ही किंवा कॉम्प्युटरच्या पिक्‍चर ट्यूबमध्ये लेड, बॅरियम, कॅडमियम आणि फॉस्फरससारखे विषारी घटक असतात. अनवधानाने ट्यूब फुटून हे घटक बाहेर आले तर त्याचे शरीरावर घातक परिणाम होऊ शकतात.

इलेक्‍ट्रॉनिक वस्तूंमध्ये प्रचंड वेगाने बदल होत असतात. त्यामुळे त्यांचे आयुष्य कमी होते. अशा वस्तू अनेक वर्षे वापरल्यानंतरही तशाच ठेवल्या तर त्याचे काय परिणाम होऊ शकतात, हे आपण पाहिलेच. म्हणून अशा वस्तूंमध्ये जास्त काळ अडकून पडू नये. अमेरिका किंवा ब्रिटनसारख्या विकसित देशांमध्ये इलेक्‍ट्रॉनिक वस्तूंच्या वापराचे प्रमाण अधिक असल्यामुळे "रिसायकलिंग' ही अत्यंत महत्त्वाची प्रक्रिया बनली आहे. 2004 मध्ये एकट्या अमेरिकेत सुमारे 30 कोटी कॉम्प्युटर्स अडगळीत टाकून दिल्याचे आढळून आले होते. इलेक्‍ट्रॉनिक वस्तू अडगळीत टाकून देण्याचा दर वाढतोच आहे. हा प्रश्‍न मार्गी लावण्यासाठी अमेरिकेत "रिसायकलिंग' करून देणाऱ्या कंपन्या स्थापन झाल्या. घरातील किंवा संस्थांमधील इलेक्‍ट्रॉनिक अडगळ अशा संस्थांकडे दिली की सर्वप्रथम "डाटा रिकव्हरी' केली जाते. कंपनीकडे आलेल्या प्रत्येक वस्तूची इत्थंभूत माहिती नोंदवून त्यानंतर त्यातील डाटा नष्ट केला जातो. त्यावर लावलेली लेबल्स काढली जातात. त्यापैकी काही वस्तू किंवा सुटे भाग पुनर्वापरास योग्य असतील तर त्यांची विक्री केली जाते. काही इलेक्‍ट्रॉनिक उपकरणांमध्ये सोने आणि चांदीचे अंश असतात. ते काढल्यानंतर शास्त्रोक्त पद्घतीने आणि पर्यावरणास कोणतीही हानी पोचणार नाही याची काळजी घेत उपकरणांची विल्हेवाट लावली जाते.

तुम्ही म्हणाल, अमेरिकेचं ठीक आहे; पण भारतातील अनेक घरांत कॉम्प्युटर अजून पोचलेलासुद्घा नाही. तेव्हा "रिसायकलिंग'ची गरजच काय? असे असले तरी आपल्याकडील इलेक्‍ट्रॉनिक वस्तूंच्या विक्रीचे आणि वापराचे प्रमाण पाहिल्यास भारतास "टेक्‍नॉलॉजी रिसायकलिंग'ची गरज खूप अगोदर भासणार आहे. असंघटित उत्पादकांमार्फत तयार केलेल्या इलेक्‍ट्रॉनिक उपकरणांचे प्रमाण अधिक असल्यामुळे अशा वस्तूंच्या आयुष्याची हमी देता येत नाही. शिवाय, स्वस्त असल्यामुळे अनेक लोकांची पसंती मिळते आणि अशा वस्तूंचा प्रत्येक घरात शिरकाव होतो आणि कालांतराने त्या अडगळीत पडतात. वाढत्या आयटी आणि बीपीओ कंपन्यांमुळे कॉम्प्युटर, सर्व्हरसारख्या महागड्या वस्तूंचे "रिसायकलिंग' करण्याची वेळही आपल्यावर लवकरच येणार आहे. यासाठी एखाद्या स्वयंसेवी संस्थेने पुढाकार घेऊन "टेक्‍नॉलॉजी रिसायकलिंग'ची प्रक्रिया सुरू करण्याची गरज आहे. तत्पूर्वी "टेक्‍नॉलॉजी सॅव्हीनेस'बरोबर "टेक्‍नॉलॉजी क्‍लीनलीनेस'ची सवय प्रत्येकाने लावून घेण्यास काय हरकत आहे? नाहीतर एक टेपरेकॉर्डर, दोन वॉकमन, पन्नास एक ऑडियो कॅसेट, इलेक्‍ट्रिकचा तवा, खराब झालेले इलेक्‍ट्रिक शेव्हर, इलेक्‍ट्रॉनिक खेळणी, तीन निकामी टॉर्च आणि चार डझन पेन्सिल सेल...यांची सोबत आहेच!
--
नमस्कार मित्रांनो. सर्वप्रथम तुम्हा सर्वांना नव्या वर्षाच्या हार्दिक शुभेच्छा. गेल्या चार महिन्यांत एकही नवी पोस्ट न टाकल्याबद्दल क्षमस्व. आताही रोज पोस्ट टाकता येईल, अशी खात्री नाही; पण प्रयत्न जरूर करेन. दै. सकाळच्या प्रेरणा पुरवणीत मी टेक्नॉलॉजी नावाने एक सदर लिहित असे. त्यातील काही लेख आम्हाला पुन्हा वाचायला आवडतील, अशी मागणी अनेक मित्र-मैत्रिणींनी केल्यामुळे त्यातील काही लेख या ब्लॉगवर पोस्ट करतोय. रोजच्या कामातून वेळ काढून नव्या पोस्ट्स लिहिण्याचा प्रयत्न मात्र नक्की करेन.
--
Read the full story